Ágætu áheyrendur, góða fólk – eða get ég gengið út frá því að þið séuð góð, að við séum góð? Er það ekki of djarft, jafnvel glórulaus bjartsýni? Því ef maður horfir snöggvast yfir mannkynssöguna, blaðar í bókum um sagnfræði, þá er erfitt að verjast þeirri hugsun að maðurinn sé grimm vera, og miskunnarlítil. Óhæfuverk mannsins eru fleiri en stjörnur himinsins, og þær eru margar. Grimmd hans virðist einfaldlega engin takmörk sett. Hvort sem horft er til fortíðar eða nútíðar. Og við, sem einstaklingar, manneskjur, við sem hópur, sem þjóð, virðumst ekki hafa það afl í okkur sem þarf til þess að stöðva óskiljanlega grimmd sögunnar. Höfum ekki aflið, kjarkinn og viljann til að rísa upp úr hversdagsleika okkar, upp úr öryggi og þægindum hversdagins, og berjast fyrir mannúð, fyrir góðsemd. Eða hversu margar stundir lífs okkar höfum við beinlínis notað í þá baráttu, baráttu gegn ofbeldi, óréttlæti, kúgun, grimmd? Hversu mörgum stundum höfum við fórnað í þá baráttu?
Ég spyr þessvegna aftur; getum við, þegar við ávörpum fleiri en tvo eða þrjá í einu, hafið mál okkar með þessum orðum – góða fólk – er það blátt áfram réttlætanlegt?
Við skulum samt ekki gleyma þessu: það er til góðsemd í manninum. Það er til fórnfýsi, fegurð, og það eru til sögur af því, sem lýsa jafnvel óendanlegri góðmennsku og fórnfýsi. En þær sögur eru því miður ekki fleiri en stjörnur himinsins.
Er þá minna um góðsemd en grimmd í heiminum? Já, segir mannkynssagan, staðhæfir það hiklaust, án umhugsunar, og er fljót að hlaða upp sönnunum, hlaða upp frásögnum, sönnunargögnum – hlaða upp líkunum.
Já, segja fjölmiðlar dagsins, enda eru mikill meirihluti frétta neikvæðar, sumar eru blátt áfram dimmar og illskufullar, segja af drápum, svikum, nauðgunum, óskiljanlegri græðgi og fyrirlitningu gagnvart lífinu. Það kemur líka í ljós að grimmdin er glimrandi söluvara, það verða margir ríkir af henni; ég þarf ekki að nefna vopnaframleiðendur heimsins, það er kunn staðreynd sem allt mannkynið virðist þó máttlaust frammi fyrir, en ég nefni tölvuleiki fyrir börnin okkar, leikir sem ganga út á að drepa nógu marga og á sem skemmstum tíma, þeir seljast vel, rokseljast, og ein af sölubókum ársins, sænskur krimmi sem á eftir að rata í ófáa jólapakkana, er auglýst á bókakápu með því að vitna í ritdóm stórblaðsins The Times: Hörkuspennandi, nístingsköld og löðrandi í illsku.
Nístingsköld. Löðrandi í illsku.
Ég gæti sjálfsagt staðið hér í allt kvöld, velt fyrir mér og spurt, á hvaða leið erum við, er ekki eitthvað verulega mikið að nútímasamfélaginu, leynist þar ekki djúplæg skemmd eða truflun, eða hversvegna er það eftirsóknarvert að gefa bók í jólagjöf sem er ekki bara nístingsköld, heldur líka löðrandi í illsku? Að það sé beinlínis, og markvisst gert út á algera illsku og mannvonsku. Því sjúkari sem glæpamaðurinn er, og nær hinni algerri illsku – því betra. Því meiri möguleikar á sölu. Ég skil vel þörfina fyrir spennu, hasar, flækjur í glæpasögum, mikil ósköp, en fyrr má nú rota en dauðrota. Og ég spyr aftur, hvað er það í okkur sem kallar af þessum ákafa á nístingskulda, löðrandi illsku? Er það blátt áfram grimmdin í manninum, enn ein sönnun þess að það sé hún sem knýr söguna? Er það einhverskonar laundjúp þrá eftir upplausn allra gilda? Eða hvað þýðir það að vera lörðrandi í illskuı? Jú, það er að hata lífið, fyrirlíta það svo algerlega að þú þráir ekkert heitara en að tortíma því, og helst á afskræmdan hátt. Hvað ætlarðu að gefa móður inni í jólagjöf, manni þínum, dóttur þinni, jú, helvíti spennandi sænskan krimma sem er nístingskaldur, löðrandi í íllsku – þeim sem ég elska gef ég bók sem fyrirlítur lífið.
Við horfum á sjónvarpsfréttir, lesum blöðin, hlustum á útvarp, það er maður myrtur í Noregi, börn hneppt í þrældóm einhverstaðar í Asíu, þau deyja úr hungri í Afríku, á Haíti deyr fólk eins og flugur, lifir í eymd og ótta, og um alla veröld fara menn um vankaðir af grimmd og dópi, myrða og nauðga og svívirða allt líf sem á vegi þeirra veður.
Einn dagskammtur af fréttum; hversu mörg lík liggja í honum, hversu mikl eymd, vonleysi, óhamingja, hversu margar nauðganir, hungurdauði, svik, hatur?
Líklega ómælanlegt.
Og hvað gerum við, hér í skjóli Íslands, fjarri ógnum heimsins, ein ríkasta þjóð veraldar, sem við erum enn, þrátt fyrir erfiðleika, þrátt fyrir nokkra skafla – hvað gerum við, hvernig tökum við á móti þessum dagskammti?
Ja, sum okkur standa upp, fara inn í rúm til að lesa bók sem er löðrandi í illsku.
Gefum okkur það, svona til gamans, að þróuð vera utan úr geimnum ætti leið hér um, og að hún yrði vitni að þessum dagskammti af eymd mannskynsins, grimmd og mismun, og sæi okkur síðan leggjast uppí rúm, ekki til að jafan okkur, syrgja veröldina, heldur lesa bók sem er löðrandi í illsku? Hvað myndi hún gera? Myndi hún ekki bara forða sér burt og láta girða sólkerfið af, komið ekki nær þessari plánetu en sem nemur 100 ljósárum!
Það er, ágæta fólk, auðvelt að fyllast svartsýni, bölsýni, depurð í þessum heimi ofbeldis, svika, græðgi, eigingirni. Í þessum heimi skíts og stjarna, eins og Geirlaugur Magnússon skáld, orti einu sinni. Og þar höfum við það, heim skíts og stjarna – heim ljótleika og fegurðar. Því þetta er fagur heimur, þótt hann ætti, mætti og gæti verið fegurri. Þegar við náum að rífa okkur frá hinum dimmu fréttum sem fjölmiðlar og sögubækur eru uppfull af, náum að horfa í kringum okkur, þá sjáum við víða fegurð, þá sjáum við góðsemd, og þá göfgun sem vex af henni. Og þá spyr maður sig kannski, afhverju er góðsemdin aldrei á forsíðum blaða, fyrsta frétt í fjölmiðlum, og afhverju er hún nánast fjarverandi í mannkynssögunni?
Vond frétt er góð frétt, þannig hljómar sirka lögmálið.
Bók sem er löðrandi í illsku selst betur en flestar aðrar, þannig hljómar sirka lögmálið. Fólk hittist á förnum vegi hér á Íslandi, í Þýskalandi, í Sidney, og það eru meiri líkur á að það tali um hörmunga og svik, heldur en góðsemd og fórn. Getur verið að eftirsókn okkar eftir vondum fréttum, bókum og kvikmyndum löðrandi í illsku, auki beinlínis á böl heimsins? Að í stað þess að berjast fyrir góðsemd, fórnfýsi og auka þannig vægi þess í veröld okkar, lofum við fjölmiðlum að spila látlaust stef dauðans, stef hörmunga, stef græðgis og vonleysis. Það er auðvitað hlutverk þeirra að láta vita af þeim, segja frá illum verkum, draga þau fram í dagsljósið, en ætti það ekki líka að vera hlutverk þeirra að segja jafn ákaft frá hamingju, frá fórn, frá góðsemd?
Við erum það sem við segjum og gerum, og hvað segjum við, hvað gerum við? Hvar er okkar fórn? Hvernig bætum við heiminn, hvað gerum við til að draga úr óréttlæti?
Hvað gerum við sem einstaklingar, sem þjóð? Ja, hér er lítið dæmi: við lendum í fjármálakreppu, og það fyrsta sem við gerum er að draga verulega úr þróunaraðstoð, höfum ekki efni á henni, segjum við. Við sem eigum nánast allt, sveltum ekki, er ekki kalt, förum í skemmtiferðir til útlanda – um leið og þrengir að, grynnkar í buddunni, þá minnkum við snarlega aðstoð við þá sem deyja úr hungri út í heimi, þá sem eiga enga möguleika á menntun, á mannsæmandi lífi, nema með aðstoð okkar sem höfum allt. Það þrengir aðeins að, tímabundið, og við drögum samstundis úr aðstoð við þá sem allra minnst eiga í þessari veröld – við sem höfum aldrei lagt það til í þróunaraðstoð sem við ættum að gera samkvæmt alþjóðasamningum. Höfum aldrei sýnt þá reisn. Erum við þá góð, er í einlægni hægt að segja það um okkur – erum við ekki allt of eigingjörn, sjálfgóð, til að kallast góðar, fallegar manneskjur? Hvað myndi Kristur til dæmis segja um okkur?
Ég spyr, afhverju erum við ekki meiri en þetta, hvar er stærðin í okkur? Getum við, með þetta í huga, búist við réttlætum heimi? Hvaðan á réttlætið að koma nema frá okkur sjálfum? Eða hvernig getum við fengið okkur til þess að draga stórlega úr aðstoð við þá sem nær ekkert eiga, með þeim rökum að við höfum ekki efni á því, meðan fjöldinn allur fer um jólin í skíðaferðir til Evrópu, í innkaupaferðir til Boston, þegar dýr raftæki seljast enn vel, í stuttu máli, þegar við lifum enn, þrátt fyrir allt, við ofgnótt? Erum við þá ekki eigingjörn og kaldlynd þjóð?
Þetta er ekki fallegt af mér, ég viðurkenni það, en ég sendi ykkur út í kvöldið með þessa spurningu. Með þennan efa. Með þessa ásökun. En ég segi líka, og að endingu, að þar sem við bregðumst sem þjóð, þar getum við risið upp sem einstaklingar. Og það getum við, hvert og eitt okkar, með því til dæmis að aðstoða þá beint sem minna mega sín í þessari veröld, hvort sem þeir búa hér á landi, eða í fjarlægum löndum. Það kostar það sama að greiða skólagjöld, fæði og læknisþjónustu fyrir barn í Afríku í einn mánuð, og að panta eina 18 tommu pizzu með tveimur áleggstegundum – hversu margar pizzur eru pantaðir á Íslandi á ári? Hversu mörg börn í Afríku búa við skort og óhamingju? Þetta er einfalt reiknisdæmi. Og ekki vantar samtökin til að taka á móti framlögum. Munið, það breytir enginn heiminum fyrir okkur, við verðum sjálf að gera það. Upphafið að nýjum, betri, fallegri heimi kemur ekki að utan, kemur ekki sem ljósgeisli af himnum, kemur ekki sem lagabreyting frjá stjórnvöldum – heldur kemur það að innan, frá hverjum og einum. Þaðan getur komið mikið og óstöðvandi afl. Hver manneskja, hver einstaklingur, ber ábyrgð á veröldinni. Við getum annaðhvort svikist undan, eða gengist við henni. Okkar er valið.
